TRABZON VE HAVALİSİNDE YAŞAYANLAR ÖZ VE ÖZ TÜRKTÜR -3

Öldürülen Tuzcuoğlu Memiş Ağa’nın oğlu Tuzcuoğlu Ahmed Ağa, 1821’de durumu elverişli görerek ayaklandı. Hemen bölgeye gelerek önlem alan Kapıcıbaşı Mehmed Ağa, ayaklanan Tuzcuoğlu, Büberoğlu ve Kalcıoğlu’nun hükümetin buyruklarına uymalarını sağladı.Birlikte mütesellindik yaptıkları Çecenzâde Haşan Paşa’nın Trabzon valiliğine atanmasını hazmedemeyen Şatıroğlu OsmanBey, 1825’te hükümete başkaldırdı. Sadrazam Mehmed Paşa’nın olayın asıl nedenini soruşturması üzerine, sorunun kişisel geçimsizlikten kaynaklandığı ortaya çıkınca, Şatıroğlu Osman Bey, devletin satın almalarını yönetmek(mübayaacılık) göreviyle Erzurum’a gönderildi. Tuzcuoğlu Abdülkadir Ağa’ nın 1832 ve 1834’teki ayaklanmaları, sonunda yakalanıp boynunun vurulmasıyla sonuçlandı.1867’de, Esad Muhlis Paşa’nın valiliği sırasında çıkan bir yangından sonra, kent yeniden örgütlendi. Her biri üç ya da dört mahallelik yedi bölgeye ayrılan Trabzongörece modern bir görünüm kazandı. 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nın sonucunda Trabzon Rus işgaline uğramadı.Ancak, 1856 Kırım Savaşı ile başlayan göçmen dalgası, bu dönemde iyice yoğunluk kazandı. Ayrıca, Batum’un Ruslar’da kal-ması üzerine, Lazistan Sancağı’nın merkezi Rize’ye taşınarak yeni bir düzenlemeye gidildi.Trabzon ve çevresini etkileyen XIX.yy’ın son önemli siyasal olayı, 1895 Ermeni ayaklanmasıdır. Gâvur Meydanı’nda başlayan ayaklanmayı haber alan Trabzon Valisi Kadri Bey, hemen olay yerine giderek durumu denetim altında aldı.YÖNETSEL BÖLÜNME VE NÜFUS: Osmanlı Devleti’nin Klasik Dönemi’nde Trabzon ve çevresi Eyalet-i Trabzon’a bağlıydı. 1831 Osmanlı Nüfus Sayımı da, XIX.yy’ın başlarında Eyalet-i Trabzon’un Liva-ı Trabzon ve Liva-i Künye’den (Gön- ye) oluştuğunu kaydetmektedir. Osmanlı Devleti’nin 1846-1847’deki yönetsel bölümünde, Trabzon Eyaleti’nin,Merkez Sancağı, Karahisar-ı Şarkî, Canik, Gönye ve Batum olmak üzere 5 sancağı olduğu görülmektedir. 1867’deki yönetsel bölünümde ise, Trabzon Vilayeti’nin toplam 4 sancağı vardı. Bu dönemde, Trabzon Vilayeti, Trabzon Merkez Sancağı ile Batum, Canik ve Gümüşhane sancaklarından oluşmaktaydı. Trabzon Merkez Sancağı’nın kazaları Merkez Kaza, Giresun, Bucak,Rize, Of ve Tirebolu idi. 1877’de ise, Canik,yine Trabzon Vilayeti’ne bağlı, ama özerk bir mutasarrıflık olunca, vilayetin toplam sancak sayısı 3’e indi. Bu dönemde, Trabzon Merkez Sancağı’nda, Merkez Kaza, Ordu,Of, Aybastı, Tirebolu, Sürmene, Tonya,Görele ve Vakfıkebir olmak üzere, toplam 9

kaza vardı. 1880 Devlet Salnamesi, Trabzon Vilayeti’nin,Trabzon Merkez Sancağı,Gümüşhane ve Lazistan sancaklarından oluştuğunu belirtmektedir. Trabzon Vilayeti, bu konumunu 1888’de de korudu. 1892’de, Trabzon Vilayeti, Canik Sancağı’nın eklenmesiyle,yine 4 sancaklı bir vilayet durumunda idi. Bu dönemde, Trabzon Merkez Sancağı’nın 8 kazası vardı: Merkez Kaza, Ordu, Giresun, Tirebolu, Görele, Vakfıkebir, Sürmene ve Akçaabad. 1896 Devlet Salnemesi’ne göre, Ofun eklenmesiyle, Trabzon Merkez Sancağı’nm kaza sayısı 9’a çıkmıştır. Trabzon Vilayeti, 1896’daki yönetsel konumunu 1903’te de korudu.Trabzon Vilayeti, 1916’da Merkez San-cağı, Gümüşhane ve Lazistan sancaklarından oluşmaktaydı. Trabzon Merkez Sancağı’nın kaza sayısı, Maçka’nın eklenmesiyle 10’a çıkmıştı. Trabzon Vilayeti, 1916’daki yönetsel konumunu 1918’de de korudu.1831 Osmanlı Nüfus Sayımı’nda hacegândan Tuğrakeş Hacı Ethem Efendi’nin düzenlediği kayıtlar,XIX.yy’ın başlarında,Trabzon ve çevresinde toplam 72.715 erkek nüfusun yaşadığını göstermektedir. Bunun  11.431’i reaya (Hıristiyan) idi. En kalabalık iki yerleşim yeri, 18.940 kişiyle Of ve 12.985 kişiyle Sürmene idi. Bu dönemde Trabzon’da yalnızca 6.300 erkek nüfus yaşamaktaydı. 1831 Osmanlı Nüfus Sayımı’nda, bugün Trabzon İli sınırları içinde yer alan bazı kazalardaki erkek nüfusun dağılımı şöyleydi:

Yer Adı

Erkek Nüfus

Tablo 2

Trabzon               6.300

Vakfıkebir ve Sagir          5.962

Polathane           8.432

Yümrenek (Yomra)         6.755

Tonya   1.910

Sürmene             12.985

Of           18.940

Trabzon Sancağı’ndaki

Reaya   11.431

Toplam72.715

1869      Trabzon Vilayet Salnamesi’ne göre, Trabzon Merkez Sancağı'mn toplam erkek nüfusu 100.000’i aşmaktaydı. Bunun 84.763’ü Müslüman, 15.152’si Rum Ortodoks idi. Bu dönemde, 23.183 erkek nüfusla Of yine en kalabalık kazaydı. Sürmene (17.265) ve Akçaabad (16.653) ikinci ve üçüncü sırayı almaktaydı. Trabzon’un nüfusu da 9.180’e çıkmıştı (Tablo 2).

1870      Trabzon Vilayet Salnamesi’nde ise, Trabzon Merkez Sancağı’nın toplam nüfusu 210.149 olarak kaydedilmektedir.Bunun 175.664’ü Müslüman idi. 1870 Trabzon Vilayet Salnamesi’nde,Trabzon Merkez Sancağı’ndaki toplam nüfusun etnik ve dinsel dağılımı şöyleydi:

                               Rum                                     

Yer AdıMüslüman          Ortodoks            ErmeniKatolik  Toplam

Trabzon                               5.753     1.776     1.254     397         9.180

Akçaabad                           12.835   2.433     1.385     —           16.653

Tonya ve Vakfıkebir       15.711   —           —           —           15.711

Maçka                                  4.774     6.307     226         —           11.307

Vakfısagir                           7.512     2.455     1.514     —           11.481

Of                                          22.825   358         —           —           23.183

Sürmene                            15.353   1.823     89           —           17.265

Toplam                                84.763   15.152   4.468     397         104.780

Topluluk Adı      Nüfus

Müslüman          175.664

Rum Ortodoks  26.523

Ermeni Gregoryen          7.565

Katolik  397

Toplam210.149

1880      Trabzon Vilayet Salnamesi, Trabzon Merkez Sancağı’nda toplam 37.349 haneve 471 mahalle bulunduğunu; sancağın toplam erkek nüfusunun ise 100.000’e yaklaştığını belirtmektedir (Tablo 3). Bu dönemde,26.387 erkek nüfus ile Of, sancak toplam erkek nüfusunun % 27’sini barındırmaktaydı. Cuinet, 1890’da Trabzon Merkez Sancağı’nın toplam nüfusunu, 334.975’i Müslüman, 91.000’i Rum Ortodoks olmak üzere, 447.700 olarak göstermektedir. Cuinet’nin verilerine göre, aynı dönemde Trabzon Kenti’nde 19.500’ü Müslüman olmak üzere, toplam 35.000 kişi yaşamaktaydı. 1881/82-1893 Osmanlı nüfus sayımlarının kayıtlarına göre, XIX.yy’ın son çeyreğinde, Trabzon Merkez Sancağı’nın nüfusu idi. En kalabalık etnik ve dinsel grubu, 110.399'u kadın ve 121.708’i erkek olmak üzere, toplam 232.107 kişiyle Müslümanlar oluşturuyordu. Bu dönemde, 120.000’e yaklaşan nüfusuyla Trabzon Merkez Kaza, en kalabalık yerleşim yeriydi.